بارندگی های زاهدان به کجا می روند

خروجی رواناب‌ها، پساب و بارندگی‌های شهرستان زاهدان به سمت دره لار در شمال شرق شهر است. میزان مساحت حوضه‌های منتهی به دره لار شامل امام‌آباد، غریب‌آباد، منزلاب، ارتفاعات غربی و حوضه شهر بیش از ۴۵۰ هزار هکتار است که با بارندگی ۱۰۰ میلی‌متری، حجم نزولات آن به ۴۵۰ میلیون مترمکعب می‌رسد و با توجه به میزان و شدت بارندگی، حجم زیادی از آن تبدیل به رواناب می‌شود. رواناب حاصله به همراه پساب تصفیه‌شده تصفیه خانه شهر (به میزان حداقل ۱۰ هزار مترمکعب در شبانه‌روز) مشابه بیش از ۲۰ خروجی دیگر (در حوزه شهرستان زاهدان) تماماً وارد کشور پاکستان شده و نهایتاً به گودال معروف گودزره در افغانستان زهکش می‌شود.

شهر زاهدان به‌عنوان بزرگ‌ترین مرکز جمعیتی و اداری در شرق کشور، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. آمار غیررسمی، جمعیت زاهدان را تا حدود یک میلیون نفر برآورد می‌کند؛ بنابراین، تأمین نیازهای ضروری این جمعیت، از حساسیت زیادی برخوردار است، چرا که کمبود منابع حیاتی مثل آب، می‌تواند ابعاد سیاسی و امنیتی به موضوع ببخشد.

نیاز آبی کل شهر، ۵۲ میلیون مترمکعب در سال است که تا پیش از این از چاه‌نیمه‌های سیستان تأمین می‌شد؛ اما در حال حاضر، با توجه به کمبود آب در سیستان برداشت آب از چاه‌نیمه‌ها کاهش یافته و کمبود نیاز از آب‌های زیرزمینی شهر و حوضه‌های اطراف تأمین می‌شود. تغییر سبک زندگی، گسترش شهر و افزایش جمعیت، نیازهای رو به تزایدی را در بخش آب در زاهدان به وجود آورده است. از سوی دیگر، پدیده گرمایش جهانی، تغییرات الگوی بارش و تغییر اقلیم نیز شرایطی را ایجاد کرده‌اند که موضوع آب بایستی با به‌کارگیری عقل محاسبه‌گر و صرفه و صلاح اقتصادی و زیست‌محیطی مدیریت شود.

برای جبران کمبود و پاسخ به نیازهای آبی آینده شهر، پروژه‌های متعدد و هزینه‌بری چون‌: تامین آب ازحرمک، دشتک و شیله در جنوب هامون، تهلاب در میرجاوه، دریای عمان و حفر چاههای متعدد در سطح دشت زاهدان در دستور کار است که هر یک هزینه های ریالی و ارزی بسیار هنگفت و آثار زیست محیطی و اجتماعی متعددی خواهد داشت.

پس از بارندگی‌های رگباری بهار امسال در زاهدان، سوال بسیاری از شهروندان این است که این آب کجا می‌رود و برای استفاده مطلوب از آن چه می توان کرد؟

برای پاسخ به این سوال، باید اشاره شود که خروجی رواناب‌ها، پساب و بارندگی‌های شهرستان زاهدان به سمت دره لار در شمال شرق شهر است. میزان مساحت حوضه‌های منتهی به دره لار شامل امام‌آباد، غریب‌آباد، منزلاب، ارتفاعات غربی و حوضه شهر بیش از ۴۵۰ هزار هکتار است که با بارندگی ۱۰۰ میلی‌متری، حجم نزولات آن به ۴۵۰ میلیون مترمکعب می‌رسد و با توجه به میزان و شدت بارندگی، حجم زیادی از آن تبدیل به رواناب می‌شود. رواناب حاصله به همراه پساب تصفیه‌شده تصفیه خانه شهر (به میزان حداقل ۱۰ هزار مترمکعب در شبانه‌روز) مشابه بیش از ۲۰ خروجی دیگر (در حوزه شهرستان زاهدان) تماماً وارد کشور پاکستان شده و نهایتاً به گودال معروف گودزره در افغانستان زهکش می‌شود.

برآوردها و تجارب گذشته نشان می‌دهند که با برنامه‌ریزی درست سالانه بخش زیادی از این آب قابل استحصال و استفاده مطلوب خواهد بود و چه بسا زاهدان را از پروژه های پرهزینه انتقال آب بی نیاز کند. خوب است اشاره شود، با توجه به تزریق آب انتقالی از سیستان طی بیش از دو دهه گذشته، آب زیرزمینی شهر غنی است و حتی در چاه‌های نزدیک به انتهای حوضه، سرریز چاه‌ها را شاهدیم. بنابراین، ضروری است به‌جای پروژه‌های پرخرج و نامطمئن فعلی، ادارات مرتبط (آب منطقه‌ای، آبفا، شهرداری، محیط زیست، جهاد کشاورزی، منابع طبیعی و غیره) با مدیریت استانداری و سازمان برنامه و بودجه برای مهار این رواناب‌ها و استفاده مطلوب از پساب اقدام فوری انجام دهند. طبعاً این اقدامات در سه بخش می تواند به انجام برسد؛ بخشی از اقدامات شامل مدیریت آب در بالادست خواهد بود چنانکه سه حوضه ابخیز منتهی به شهر زاهدان به نام‌های امام‌آباد، غریب‌آباد و منزل‌آب در سال‌های گذشته توسط آبخیزداری مطالعه و پروژه‌های اجرایی آن احصا گردیده است. بخش دوم اقدامات مدیریتی مربوط به سطح شهر شامل مهندسی و مدیریت آبراهه‌ها و رودخانه‌ها، ذخیره و استفاده مطلوب و غیره‌ می شود و و نهایتا اقدامات مهمی شامل فراهم کردن امکان تصفیه، شیرین‌سازی، پمپاژ و بازچرخانی آب و غیره بایستی در خروجی حوضه به انجام برسد.

حسین سرگزی

رئیس اداره آبخیزداری و حفاظت خاک اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان